Niezwykli szczecinianie i ich kamienice
Szczecin to miasto zamieszkiwane przez inspirujących ludzi, których rodowód był nie tylko polski.
Lokatorzy podlegają zmianie. Kamienice też, ale te z przełomu wieków XIX i XX wciąż trwają. I są ogromną wartością Szczecina.
Szlak jest częścią projektu „Kamienice Szczecina”, który stawia sobie za cel prezentację historii miasta poprzez historię pięknych, zabytkowych kamienic - prawdziwych ozdób ulic, alej i placów o charakterze rezydencjonalno-mieszkalnym. Projekt jest samodzielną i niezależną inicjatywą kilku mieszkańców Szczecina.
Pomysł z tablicami informacyjnymi na elewacjach szczecińskich kamienic: Łona - Adam Zieliński. Rozwój idei, opracowanie szlaku: Justyna Machnik, Małgorzata Wrzosek, Bartosz Morylewski, Paweł Knap.
Mapę szlaku znajdziecie tutaj.
- Kamienica Julo Levina
Budowa: 1888–1889. Projekt: Paul Seyring.
Na I piętrze w latach 1904–1916 mieszkał Julo Levin - malarz ekspresjonista żydowskiego pochodzenia, absolwent akademii sztuk pięknych w Monachium i Düsseldorfie. Posługiwał się różnymi technikami malarskimi (olej, akwarela, gwasz), tworzył ponadto grafiki. Malował m.in. widoki rodzinnego Szczecina. Najsłynniejsze dzieło Levina to Hiob, powstałe pod wpływem własnych więziennych przeżyć i wiadomości o torturowaniu przyjaciela. W 1933 r. zaliczony do artystów „zdegenerowanych” otrzymał zakaz pracy twórczej. W 1943 r. wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz.
- Kamienica Heinricha Georgea
Budowa: 1886 r. Projektant nieznany.
W mieszkaniu na parterze urodził się i mieszkał w latach 1893–1894 Heinrich George. Legendarny aktor, odtwórca ról dramatycznych. Debiutował w 1911 r. w teatrzyku Bürgerliche Ressource w Szczecinie. Pierwszy poważny angaż otrzymał rok później w operetce Jeana Gilberta Cnotliwa Zuzanna w Kołobrzegu. Grał w wielu cenionych sztukach Szekspira, Schillera i Goethego. W 1921 r. rozpoczął karierę filmową, która przyniosła mu olbrzymią popularność w całych Niemczech.
W swoim aktorskim dorobku miał m.in. udział w wielkim klasyku historii kinematografii, niemym filmie Metropolis (reż. Fritz Lang, 1927 r.), którego fragmenty zostały wykorzystane w teledyskach światowych gigantów muzyki: Queen i Madonny, oraz w pierwszej ekranizacji powieści Alfreda Döblina Berlin Alexanderplatz (reż. Phil Jutzi, 1931 r.). W Hollywood zagrał w filmie Ludzie za kratami wraz z innymi rodowitymi szczecinianami: Ditą Parlo i Heinrichem von Twardowskim. Po przejęciu władzy przez Hitlera został objęty zakazem wykonywania zawodu, później oddał się służbie filmowej propagandy. Od 1938 r., kiedy objął stanowisko dyrektora w berlińskim Schiller-Theater, pomagał aktorom żydowskiego pochodzenia zatrudniając ich na swojej scenie. Wystąpił w 81 filmach. W 1945 r. aresztowany przez Sowietów, zmarł z wycieńczenia w obozie Sachsenhausen.
- Kamienica Leona Jessela
Budowa: 1885–1886. Architekt: Wilhelm Trost.
Na III piętrze w latach 1886–1888 mieszkał Leon Jessel. – kompozytor żydowskiego pochodzenia, kapelmistrz, autor operetek, utworów fortepianowych, pieśni, walców, mazurków, marszy, chórów i innych utworów salonowych. Jego dzieła cieszyły się wielką popularnością, grano je w całej Europie. Stworzył Paradę ołowianych żołnierzyków, czyli najbardziej znany na świecie wesoły marsz, wykorzystany m.in. w kreskówce Betty Boop Parade of Wooden Soldiers w 1933 r., a od tego roku do dziś w słynnej choreografii nowojorskiego zespołu tanecznego Radio City Rockettes.
Przełomem okazała się operetka Dziewczę ze Szwarcwaldu, którą kilkakrotnie sfilmowano. Arię „Malwine, ach Malwine, du bist wie eine Biene...” spopularyzował Stanisław Grzesiuk, a później zespół Szwagierkolaska w Rum Helce. W 1937 r. zakazano wykonywania jego dzieł, a w grudniu 1941 r. Jessel został aresztowany, oskarżony o podżeganie przeciw Rzeszy i torturowany przez Gestapo w Berlinie. Zmarł w wyniku odniesionych obrażeń ze słowami na ustach: „Gestapo, Gestapo, Gestapo…”
- Kamienica Antoniego Kaczorowskiego
Budowa: 1909–1910. Projekt: Paul Fildebrandt, Friedrich Liebergesell.
Na II piętrze w latach 1958–1982 mieszkał Antoni Kaczorowski - aktor, śpiewak, reżyser, dyrektor teatru. Niezrównany w popisach solowych i estradowych na wielu scenach. Organizował także własne objazdowe zespoły rewiowe i operetkowe. Jako żołnierz Armii Andersa przeszedł cały jej szlak bojowy – Iran, Syrię, Palestynę, Egipt aż do Włoch, biorąc udział w walkach pod Monte Cassino. W 1958 r. osiedlił się na stałe w Szczecinie, Występował na scenie ówczesnej Operetki (późniejszy Państwowy Teatr Muzyczny), stworzył dziesiątki niezapomnianych kreacji. Współpracował z Polskim Radiem, prezentując skecze i popularne przeboje okresu międzywojennego. „Szarżował, ile się dało, i na scenie, i w życiu”.
- Kamienica Janiny Szczerskiej
Budowa: 1900 r. Projektant nieznany.
Na II piętrze w latach 1945–1952 mieszkała Janina Szczerska– nauczycielka, pierwsza dyrektor I Liceum Ogólnokształcącego w Szczecinie, którym kierowała niemal 13 lat. W czasie wojny dwukrotnie aresztowana, skazana na karę śmierci za działalność w Armii Krajowej, poddawana zbrodniczym eksperymentom medycznym w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück – cudem uniknęła śmierci.
Pionierka Szczecina. Wspominana jako typ przedwojennego nauczyciela, sprzeciwiała się koedukacji – prowadzone przez nią liceum w 1946 r. stało się na kilka lat szkołą dla dziewcząt. Zdaniem Szczerskiej „Celem nauczyciela wychowawcy na Pomorzu Szczecińskim powinno być wychowanie nowego człowieka – Pomorzanina”. Przez jednych szanowana i wspominana z sympatią, przez innych piętnowana za zbytnią dyspozycyjność wobec władz. Meble z mieszkania przy al. Piastów można oglądać w Muzeum Historii Szczecina, gdzie urządzono salę poświęconą pamięci Janiny Szczerskiej. W 1998 r. jej imieniem nazwany został skwer położony w pobliżu liceum.
- Kamienica Janiny Smoleńskiej
Budowa: 1904–1906. Projekt: Friedrich Liebergesell.
Na II piętrze w latach 1956–2010 mieszkała Janina Smoleńska - żołnierz Armii Krajowej, sanitariuszka oddziałów partyzanckich na Wileńszczyźnie. Służyła pod pseudonimem „Jachna” w legendarnych oddziałach Polskiego Państwa Podziemnego dowodzonych przez Antoniego Burzyńskiego ps. „Kmicic”, Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” i Longina Wojciechowskiego ps. „Ronin”. Po wojnie, w czerwcu 1946 r., związała się z konspiracją antykomunistyczną i szwadronem Leona Smoleńskiego ps. „Zeus”, który operował na Warmii, a później w Borach Tucholskich.
Aresztowana w styczniu 1947 r., dwa miesiące później wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Bydgoszczy skazana na dwukrotną karę śmierci oraz pozbawienie praw obywatelskich i honorowych na zawsze. Wyrok na mocy amnestii zamieniono najpierw na 15 lat więzienia, później złagodzono do 10 lat, by wreszcie darować ostatnie miesiące. Od 1957 r. Janina Smoleńska pracowała jako nauczycielka języka polskiego w podstawowych, średnich i wyższych szkołach szczecińskich. W 1996 r. została matką chrzestną 12 Brygady Zmechanizowanej im. Józefa Hallera.
- Kamienica Wilhelma Meyera-Schwartau
Budowa: 1889–1890. Projekt: Wilhelm Trost.
Na parterze, następnie na I piętrze, w latach 1891–1935 mieszkał Wilhelm Meyer-Schwartau - architekt, urbanista. Będąc miejskim radcą budowlanym w Szczecinie (1891–1921) zmienił oblicze miasta. Zaprojektował m.in. Taras Hakena z Muzeum Miejskim (obecnie Wały Chrobrego i Muzeum Narodowe), układ przestrzenny i budowle Cmentarza Centralnego, budynek administracyjny magistratu (rektorat Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego), gmach Gimnazjum Miejskiego (I Liceum Ogólnokształcące) i wiele innych reprezentacyjnych gmachów w mieście. Korzystał ze stylów historycznych, jak i najnowszych zdobyczy myśli inżynierskiej. Entomolog z zamiłowania, twórca pierwszego szczecińskiego stowarzyszenia na rzecz ścieżek rowerowych.
- Kamienica Heleny Majdaniec
Budowa: 1896–1897. Projekt: Eduard Carl.
Na parterze w latach 1947–2002 znajdowało się mieszkanie Heleny Majdaniec - królowa twista, najlepsza piosenkarka w historii Szczecina. Debiutowała w Studenckim Teatrzyku „Skrzat” w 1958 r. Cztery lata później, jako jedna z dwóch szczecinianek – obok Grażyny Rudeckiej – znalazła się w Złotej Dziesiątce I Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie. Wykonała tam m.in. utwór Tańczące Eurydyki, nagrodzony w konkursie na piosenkę, spopularyzowany później przez Annę German.
Współpracowała z Czerwono-Czarnymi i Niebiesko-Czarnymi. Przy przebojach, takich jak "Zakochani są wśród nas" czy "Jutro będzie dobry dzień", tańczyła cała Polska. W 1968 r. związała się z Paryżem, była gwiazdą rosyjskich kabaretów. Od początku lat dziewięćdziesiątych coraz częściej wracała do ukochanego Szczecina. Jej imię nosi szczeciński Teatr Letni.
- Kamienica Emila Stoewera
Budowa: około 1891 r. Projektant nieznany.
Na parterze mieszkał w latach 1907–1917 Emil Stoewer - pionier motoryzacji, wespół z bratem prowadził fabrykę Stoewer- Werke AG. W 1897 r. skonstruowali swój pierwszy pojazd – trójkołowy rower napędzany silnikiem spalinowym. Fabryka produkowała samochody osobowe (także kabriolety, limuzyny i sportowe), dostawcze, ciężarowe, autobusy, w tym piętrowe – omnibusy dla londyńskiej komunikacji publicznej. Większość była przeznaczona na eksport.
W 1930 r. Stoewer opracował model V5, uznany za pierwsze seryjnie produkowane niemieckie auto z napędem na przednie koła. Firma miała ciekawe pomysły marketingowe: rajd do Paryża samochodem własnej konstrukcji, aktywność wystawiennicza, jazdy próbne. O Szczecinie mawiano Stoewerstadt. Emil Stoewer opuścił spółkę w 1932 r. Trzy lata później fabrykę zaangażowano w centralnie sterowaną produkcję zbrojeniową.
- Kamienica Heliodora Sztarka
Budowa: 1893–1895. Projekt: Paul Seyring.
Na I piętrze w latach 1931–1934 mieszkał Heliodor Sztark - inżynier budownictwa, dyplomata, konsul II Rzeczpospolitej w Kolonii, Leningradzie, Szczecinie (1931–1938), Pittsburghu. Władał językiem niemieckim, rosyjskim, francuskim i angielskim. Wspierał organizacje miejscowej Polonii, dbał o polskich pracowników sezonowych i Żydów.
Podczas II wojny światowej wygłosił ponad sto prelekcji przez radio, na uniwersytetach, zebraniach amerykańskiej młodzieży i wśród Polonii, agitując za sprawami polskimi. Po utracie placówki w Pittsburghu osiedlił się w teksańskim Weslaco. Uprawiał cytrusy, prowadził lektorat z języka rosyjskiego w Pan American College w Edinburgu oraz bazie lotniczej w Harlingen. Wspólnie z Michałem Wiłkomirskim propagował w Stanach Zjednoczonych muzykę Chopina, Karłowicza i Szymanowskiego. Został pochowany w trumnie spowitej biało-czerwoną flagą na cmentarzu w dolinie Rio Grande.
- Kamienica Kurta Tucholskiego
Budowa: 1894–1895. Projektant nieznany.
Na II piętrze w latach 1897–1899 mieszkał Kurt Tucholsky - pisarz, krytyk teatralny i społeczny, mistrz satyry politycznej. Radykalny pacyfista i demokrata, przeciwnik narodowego socjalizmu. Wraz z laureatem pokojowej Nagrody Nobla, Carlem von Ossietzkim, współtworzył tygodnik „Die Weltbühne”. Autor powieści Rheinsberg, Zamek Gripsholm. W 1933 r. jego książki zostały w Niemczech zakazane i były publicznie palone. W 1929 r. osiedlił się na stałe w Szwecji, gdzie zmarł sześć lat później w wyniku przedawkowania leków nasennych.
- Kamienica Stanisławy Engelówny
Budowa: 1899–1900. Projekt: Rudolf Rieck.
Na III piętrze w latach pięćdziesiątych XX wieku mieszkała Stanisława Engelówna - właściwie Angel (po rozpoczęciu kariery spolszczyła nazwisko) – aktorka teatralna, gwiazda polskiego kina z końca lat trzydziestych, niezwykła postać kulturalnego życia Szczecina lat pięćdziesiątych. Zadebiutowała w 1935 r. rolą Róży w Dożywociu Aleksandra Fredry w Teatrze Narodowym w Warszawie. Dyrektor Ludwik Solski pierwszy poznał się na jej talencie. Zagrała w Fryderyku Wielkim, Skąpcu, Weselu, Warszawiance. Wytwórnie filmowe proponowały jej role pięknych kobiet, dobrych, uczciwych i rozdartych wewnętrznie, z tragicznym rysem. Sławę zyskała dzięki takim filmom, jak Wrzos, Serce matki, O czym się nie mówi. Jej nazwisko było magnesem dla kinowej publiczności. Zdążyła zagrać w sześciu produkcjach, po czym obiecującą karierę przerwał wybuch wojny.
W 1949 r. przyjechała do Szczecina na zaproszenie Państwowych Teatrów Dramatycznych, by gościnnie zagrać w Seansie Noela Cowarda. Przyjęła propozycję stałego etatu. W ówczesnym Szczecinie chodziło się nie do teatru, lecz „na Engelównę”.
- Kamienica Erwina Ackerknechta
Budowa: 1895–1896. Projekt: Eugen Wechselmann, Wilhelm O. Zimmermann.
Na III piętrze w latach 1905–1907 mieszkał Erwin Ackerknecht - profesor, filozof, pedagog, pisarz i bibliotekarz, długoletni dyrektor założonej w 1905 r. Miejskiej Biblioteki przy Grüne Schanze (ul. Dworcowa) w Szczecinie. Dbał o rozwój bibliotek ludowych (Volksbüchereien) na terenie Szczecina oraz całej prowincji Pomorze.
Zrealizował wiele nowatorskich projektów, takich jak biblioteka dla niewidomych, muzyczna czy pierwsza objazdowa biblioteka na Pomorzu z drukowanym katalogiem wszystkich zbiorów. Gromadził specjalne księgozbiory dla uczniów, więźniów, pacjentów szpitali. Na ulicach miasta pojawiły się automaty do sprzedaży prasy oraz książek. Był założycielem Uniwersytetu Ludowego (Volkshochschule), nowoczesnej szkoły dla bibliotekarzy, współtwórcą nieistniejącego już kina Urania, organizatorem poetyckich wieczorów autorskich i przedstawień teatralnych, autorem książek oraz artykułów w wydawanym przez siebie czasopiśmie bibliotekarskim.
W 1934 r. rządy nazistów przerwały jego działalność. Poświęcił się głównie powiększaniem zbiorów w założonym przez siebie Pomorskim Archiwum Biograficznym (Pommersches Biographisches Archiv). Opuścił Szczecin wraz z żoną w marcu 1945 r.
Fotografie: Szymon Maksymiuk